مراسم ازدواج ترکمنها

مراسم ازدواج ترکمنها

 

ترکمنها پدرتبار هستند. آنها قبل از این قرن دارای خانواده‏های گسترده بسیار بزرگ با یک رییس خانواده (پدر) مقتدر و مستبد بوده‏اند. خانواده کوچکتر و هسته‏ای (زن و شوهری)، در قرن حاضر و به تدریج در میان آنها پا گرفته است.

در میان ترکمنها، فعالیتهای زن و مرد به طور جداگانه مشخص شده است. مردان کارهای کشاورزی و دامداری را انجام میدهند در حالی که زنان به کارهایی همچون برپا کردن و برچیدن (اُی) (آلاچیق ترکمنی)، تهیه آرد، چیدن و خشک کردن میوه، دوشیدن شیر گاو و گوسفند، قالیبافی، نمدمالی، تهیه لبنیات و تمیز کردن پشم می‏پردازند. گذشته از آن، زنان فعالیتهای دیگری همچون بزرگ کردن بچه، نگهداری کودک، آشپزی و شست و شو را انجام می‏دهند.

در جامعه ترکمن، زنان در طبقه پایینتر از مردان قرار می‏گیرند. زنان نمی‏توانند با مردان در یکجا و در یک محوطه باشند. زنان جوان باید از بزرگان خانواده اطاعت کنند و آنها همچنین باید همواره و حتی در میان زنان آهسته صحبت کنند.

ازدواج، بخصوص از جهت اقتصادی در میان ترکمنها اهمیت دارد. ترکمنها دارای اجداد مشترک در تمام رده‏ها هستند. یعنی در خانواده دارای یک جد مشترک (پدر) بوده، در طایفه نیز جد مشترکی دارند که فاصله‏اش بیشتر است همین طور تا سطح قبیله و کل جامعه ترکمن که «اُغوذخان» جد مشترک همه آنهاست، در نتیجه ترکمنها در هر رده با هم نزدیکی و قرابت داشته و دارای جد مشترک هستند.

بنابراین، در میان ترکمنها، ازدواج به مفهوم وصل کردن خانواده‏ها و دارای جد مشترک شدن، بی‏معنا است. زیرا همواره این مورد در بین آنها وجود دارد. ازدواج در بین ترکمنها از این جهت مهم است که باعث میشود یکی از افراد فعال اقتصادی یعنی زن، از خانواده دهنده زن یعنی خانواده (عروس) کم می‏شود و در مقابل یک عضو فعال به خانواده گیرنده زن (یعنی خانواده داماد) اضافه می‏شود. بنابراین خانواده‏ای که زن را میگیرد باید به خانواده‏ای که زن را می‏دهد شیربها بپردازد.

فاصله سنی در میان ترکمنها مسأله‏ای نیست. در گذشته مرد پنجاه ساله با دختر هشت، نه ساله و زن سی ساله با پسر پانزده ساله ازدواج میکرد. گاهی نیز ازدواج در سنین پایین برای دو طرف (زن و شوهر) اتفاق می‏افتاد. در حال حاضر سن ازدواج در میان ترکمنها بالا رفته است.

ترکمنها به ازدواج به عنوان یک رسم زندگی و یا چیزی طبیعی، مثل چیزهای دیگر نگاه می‏کنند. ازدواج و تولیدمثل به قدرت خانواده و طایفه می‏افزاید و رشد جمعیت را تسریع می‏کند.

در جامعه ترکمن معمولاً پدر برای پسرش زن پیدا می‏کند و قراردادهای مربوط به ازدواج را انجام می‏دهد. شیربها، نیز به وسیله پدر داماد به پدر عروس داده می‏شود. اگر داماد در هنگام ازدواج مستقل بوده یعنی بیوه باشد یا بخواهد زن دوم بگیرد، در این صورت خودش باید قراردادهای مربوط به ازدواج را انجام داده و شیربها را بپردازد. اگر پدر عروس فوت کرده باشد، شیربها به بزرگترین مرد خانواده پدر عروس که معمولاً بزرگترین برادرش است، داده می‏شود.

معیار انتخاب همسر در میان دهندگان و گیرندگان زن فرق میکند. خانواده زن ترجیح می‏دهند که دخترشان را به خویشاوند نزدیک و تقریبا هم‏سن، نه به غریب، حتی ازدواج نکرده، شوهر دهند. در حالی که برای خانواده داماد (گیرندگان زن)، عروس ازدواج نکرده، برای داماد ازدواج نکرده، سالم بودن عروس و فعال بودن او و بچه‏آوردن مهم است.

آداب و رسوم مربوط به ازدواج ترکمنها مفصل و طولانی است. نخستین مرحله ازدواج تعیین مخارج و شیربهاست. در میان ترکمنها تعیین‏ کننده شیربها معمولاً وضعیت تأهل مرد است یعنی: مرد یا مجرد است یا بیوه و یا متأهل؛ هر یک از اینها می‏توانند یا با دختر ازدواج کنند یا با زن بیوه. مرد مجرد با دختر مجرد، 10 مال شیربها لازم دارد. مرد بیوه با دختر مجرد، 20 مال شیربها لازم دارد. علتش این است که اولاً دختر مجرد باید جایی رود که قبلاً زنی آنجا بوده و بعد مرده است. این مسأله برای دختر مجرد چندان خوش‏آیند نیست و معمولاً کسی که زنش می‏میرد سنش بالاست. از طرفی معمولاً چند تا بچه هم دارد، به همین دلیل خانواده دختر، دخترشان را با اکراه می‏دهند و اگر بخواهند این کار را انجام دهند مال بیشتری طلب می‏کنند. (یک گوسفند یا یک شتر را یک مال گویند، اما امروز جای مال را پول نقد گرفته اما سنتها حفظ شده است).

اگر دختر مجرد با مرد متأهل ازدواج کند 30 مال، شیربها لازم دارد. اگر زن، بیوه باشد پسرهای مجرد با او ازدواج نمیکنند مگر اینکه زن شوهر مرده، زن‏برادر مرد باشد که به عقد وی (یعنی برادر کوچکتر) در آید.

چون پسرهای مجرد با زنان بیوه ازدواج نمی‏کنند این زنهای بیوه الزاما یا با مرد متأهل ازدواج می‏کنند یا با مرد بیوه که در این صورت میزان شیربهای زنان بیوه بالاست؛ یعنی بیشتر از مقداری است که اگر زن بیوه با برادرشوهر مرده خود ازدواج می‏کند. شیربهای زنهای دوم تا چهارم نیز معمولاً بیشتر از زن اول است. شیربها به اضافه مخارج عروسی باید به وسیله داماد (معمولاً پدر داماد) پرداخت شود. شیربها برای دختر و پسری که برای نخستین بار ازدواج می‏کنند 10 مال است.

جشن ازدواج معمولاً در هفته‏ های آخر پاییز یعنی وقتی که چیدن پنبه آغاز می‏شود، انجام می‏گیرد. البته لازم به تذکر است که این امر، امروزه مصداق کاملی ندارد و ترکمنها هر وقت که صلاح بدانند ازدواج میکنند.

سه یا چهار زن از خویشاوندان داماد مقداری نان را در سفره‏ای گذاشته و به خانه پدر عروس می‏روند. پس از سلام و احوالپرسی و خوردن چند استکان چای، یکی از زنان سفره را باز میکند و نان را میان افرادی که حاضرند تقسیم میکند. در آن زمان پدر عروس نیز گوسفندی را قربانی کرده و با گوشت آن غذایی به نام «باترمه» درست کرده و از مهمانان و نیز چند تن از همسایگان پذیرایی می‏کند. پدر عروس با انجام این عمل موافقت خود را با عروسی اعلام می‏دارد.

روز بعد، پدر داماد چند تن از ریش ‏سفیدان طایفه خود را برای نهار یا شام دعوت می‏کند. او در باره عروسی پسرش با آنها به صحبت و مشورت می‏نشیند. آنها به او تبریک گفته و هزینه عروسی و شیربها را برآورد میکنند. اگر پدر داماد به آن میزان پول نداشته باشد، ریش‏سفیدان هر کدام طبق وضعیت مالی خود مقداری پول به او می‏دهند. فردای آن روز چند نفر از افراد خانواده داماد به نزدیکترین شهر رفته و لوازم مورد نیاز عروسی را فراهم می‏کنند.

دعوت شدگان یک روز قبل از عروسی آمده و در منزل پدر داماد یا خویشان خود اقامت می‏کنند. روز بعد، این جماعت همراه با چند نفر ریش‏سفید طایفه داماد برای آوردن عروس به خانه پدر عروس می‏روند. در گذشته عروس را با شتر می‏آوردند اما این روزها با ماشین به خانه داماد می‏رود.

وقتی مردم به منزل پدر عروس می‏رسند همه آنها به جز مادر و بزرگترین خواهر داماد، از ماشین پیاده شده و قدم به منزل پدر عروس می‏گذارند. گروهی از زنان فامیل عروس به آنها خوش‏آمد می‏گویند و هر زن خویشاوند عروس، پای یک زن خویشاوند داماد را گرفته و سعی می‏کند او را به زمین بزند.

پس از آن همه آنها به منزل پدر عروس وارد شده و به اتاقها یا «اُی»هایی که برای این کار در نظر گرفته شده است می‏روند. مردان و زنان به اتاقها یا «اُی»های جداگانه می‏روند و با چای و غذا پذیرایی می‏شوند. عروس را با ندیمه‏هایش به اتاق یا «اُی» خویشاوندانش می‏برند.

پس از صرف غذا و چای یکی از مردان خویشاوند داماد می‏گوید: «ما حالا غذا خوردیم، بنابراین وقت رفتن است».

یکی از ریش‏ سفیدان طایفه عروس در جواب می‏گوید: «خوب … خداحافظ … اما چیزی را که آورده‏اید بدهید.» پیرترین ریش‏سفید طایفه داماد شیربها را می‏آورد و در یک دستمال قرار می‏دهد و به ریش‏سفید طایفه عروس می‏دهد. او نخست پول را می‏شمارد و مقدار کمی از آن را در همان دستمال گذاشته و به ریش‏سفید طایفه داماد پس می‏دهد. پس از آن آخوند یا یکی از ملاها سوره‏ای از قرآن مجید را قرائت می‏کند و بعد همه از اتاق خارج می‏شوند.

ریش ‏سفید طایفه داماد به زنان طایفه داماد می‏گوید: «ما اجازه گرفتیم … شما می‏توانید عروستان را به خانه ببرید.» این زنها که بیشتر زن‏برادر یا زن‏دایی و یا زن‏عموی داماد هستند پس از شنیدن این کلمات به اتاق یا «اُی» عروس و ندیمه‏هایش می‏روند و در مقابل ندیمه‏های عروس می‏نشینند. اگر عروس، زن اول داماد نباشد، نخست باید مقداری پول به ندیمه‏ها داده شود تا اجازه رفتن به اتاق را بدهند. وقتی آنها وارد اتاق شدند عروس در میان زنان دو خانواده می‏نشیند. در این موقع یکی از زنان خانواده داماد یک چادرشب قرمز بر روی عروس می‏اندازد تا با آن عروس را بپوشاند اما یکی از ندیمه‏های عروس (تعداد این ندیمه‏ها گاهی به 30 نفر رسیده است) آن را به طرف او پرت می‏کند. این کار سه بار تکرار می‏شود. در بار سوم، زن چادرشب را با ترشرویی مصنوعی روی سر عروس انداخته و به سختی او را در آغوش گرفته و سعی می‏کند او را از اتاق بیرون ببرد. در این هنگام زنان خانواده عروس با او نزاع می‏کنند و زنان دیگر خانواده داماد هم وارد نزاع می‏شوند. در این حال چند نفر از زنان خانواده داماد از فرصت استفاده کرده عروس را به بیرون اتاق می‏برند. پس از این اتفاق، نزاع ساختگی پایان می‏گیرد.

بعد از اینکه عروس را از اتاق بیرون آوردند، مردان و زنان طایفه عروس، او را دور کرده و به طرف ماشین می‏برند.

عروس همراه با چند نفر از ندیمه‏هایش سوار ماشین می‏شود. جهیزیه عروس را نیز در ماشین می‏گذارند. وقتی ماشین شروع به رفتن می‏کند، خویشاوندان عروس به طرف آن سنگ و کلوخ پرتاب می‏کنند.

وقتی عروس به منزل داماد می‏رسد آنجا بسیار شلوغ می‏شود. زنان خانواده داماد، برنج و «باترمه» می‏پزند و تمام بزرگسالان، جوانان، بچه‏ها و دیگر زنان، منتظر آمدن عروس هستند. زنان معمولاً لباس نو پوشیده و با خود نوعی شیرینی به نام «قِتلمه» می‏آورند. «قتلمه» را در سفره‏ای گذاشته و به عنوان هدیه به مادر داماد می‏دهند. مادر داماد نیز در عوض برای آنها روسری، پارچه یا چیز دیگر می‏فرستد.

وقتی ماشین عروس به منزل داماد می‏رسد، عروس و دیگران از ماشین پیاده می‏شوند. پدر داماد به آنها خوش‏آمد می‏گوید. مادر داماد مقدار کمی آرد گندم به عنوان نشانه خوشبختی و برکت روی سر عروس می‏ریزد، تمام خویشاوندان داماد، میوه، خشکبار و سکه‏های پول از کنار داماد به داخل جمعیت می‏ریزند که به وسیله مردان، جوانان و بچه‏ها جمع‏آوری می‏شود.

عروس و ندیمه‏ های او به یک اتاق یا «اُی» که متعلق به نزدیکترین خویشاوند داماد است برده می‏شوند. چند نفر از زنان جوان خانواده داماد از قبل در اتاق بوده و در را بسته‏اند. برای اینکه در را باز کنند یکی از ندیمه‏های عروس مقداری پول در دستمال گذاشته و از سوراخ در به آنها می‏دهد و می‏گوید: «برای شماست».

زنان جوان پس از گرفتن پول در را باز کرده و بیرون می‏روند. در این هنگام عروس خیلی خسته است. ندیمه‏ ها، عروس را در اتاق می‏نشانند. اتاق با آمدن زنان و دختران خویشاوند داماد شلوغ می‏شود.

ریش‏ سفیدان، ملاها و سایر مهمانان مرد در اتاق دیگری می‏نشینند و غذا می‏خورند، پس از آن برای عروس و داماد غذای مخصوص می‏آورند. این غذا از گوشت گوسفند درست شده که قبل از آن به دو بخش تقسیم شده است؛ یک بخش را به عروس و بخش دیگر را به داماد می‏دهند.

پس از صرف این غذا چهار نفر از طلبه ‏های آخوند نزد داماد رفته و به او گوشزد می‏کنند تا وکیل خود را برای انجام مراسم مذهبی ازدواج معرفی کند. آنها از نزد داماد برگشته و وکیل او را معرفی می‏کنند و وکیل نیز به عنوان موافقت، سر خود را تکان می‏دهد. پس از آن به اتاق عروس رفته و از او نیز می‏خواهند تا وکیل خود را معرفی کند. آنها از نزد عروس به اتاق برگشته و وکیل عروس را نیز معرفی می‏کنند و وکیل نیز سر خود را به نشانه موافقت تکان می‏دهد. در این زمان آخوند هر دو وکیل را احضار کرده و نخست از وکیل عروس می‏پرسد: «شما اینجا چکار دارید؟»

او در حالی که به وکیل داماد اشاره می‏کند می‏گوید: «من‏طلبی از این شخص دارم که باید همین حالا پس بگیرم.»

در این موقع وکیل داماد با حالتی عصبی می‏پرسد: «من چگونه بدهکار شما شده‏ام؟»

سپس یک دعوای ساختگی بین آنها آغاز می‏شود. سرانجام آخوند آنها را نصیحت کرده و یک شیرینی را به دو قسمت تقسیم کرده و هر قسمت را به یکی از آنها می‏دهد و دعوای ساختگی تمام می‏شود. پس از آن آخوند صیغه عقد را جاری می‏کند. در این هنگام چند زن به نشانه بریدن نفرین دشمنان این ازدواج، قیچی را باز و بسته کرده و به هم می‏زنند.

بعد از جاری شدن صیغه عقد به وسیله آخوند، شیرینی یا گاهی شربت به تمام افرادی که در آنجا هستند داده می‏شود. پس از آن همگی ازدواج را تبریک گفته و برای مراسم «سمچک» می‏روند.

«سمچک»، رسمی است که در آن هر مردی از خانواده یا طایفه داماد که می‏خواهد دوستی و شادی خود را نشان دهد، بالای پشت‏بام رفته و یک نشانه (معمولاً جعبه کوچک یا چوب) را نشان داده و مبلغی پول را اعلام میکند. سپس آن را به طرف جمعیت پرت می‏کند. کسی که آن را بگیرد و به او پس بدهد مقدار پول اعلام شده را خواهد گرفت. در این مراسم، زنان فقط نظاره‏گرند.

پس از این مراسم، داماد با راهنمایی چند تن از زنان خویشاوندش به اتاق عروس میرود. یکی از زنان، انگشت کوچک عروس و داماد را روی هم قرار داده و از داماد می‏خواهد که هرگز به عروس نان جو ندهد، لباس بد نپوشاند و اجازه ندهد که دیگران به او زخم بزنند. به این مراسم «الّشدرمه» می‏گویند.

پس از آن، داماد از اتاق بیرون آمده و دوستان وی او را به اتاق دیگر می‏برند. او در آنجا چند استکان چای خورده و سپس به اتاق عروس برمی‏گردد.

شب‏ هنگام، داماد و عروس و دو تن از ندیمه‏ هایش در اتاق باقی می‏مانند. معمولاً پرده‏ای در اتاق هست که اتاق را به دو بخش تقسیم میکند. عروس و داماد به بخش دیگر اتاق در پشت پرده می‏روند.

در هنگام شب، آوازخوانی ترکمنی نیز وجود دارد که معمولاً در یک چادر بزرگ انجام می‏شود و تا نیمه‏ شب ادامه دارد.

داماد، عروس و ندیمه‏ هایش در روز بعد به خانه داماد می‏روند. آنها پرده را نیز با خود می‏برند و یک شب را نیز در آنجا می‏مانند (پرده‏ای که اتاق را به دو بخش تقسیم می‏کرد). پس از آن پدر و مادر و چند تن از خویشاوندان داماد، عروس را به خانه پدرش برمی‏گردانند. عروس یک یا دو سال در منزل پدرش می‏ماند و برای زندگی آینده‏اش قالی بافته و نمد درست می‏کند و معمولاً داماد در این مدت نمی‏تواند عروس را ببیند. همچنین او نباید به طرف منزل پدر عروس برود مگر آنکه عروس، زن اول او نباشد. پس از تمام شدن این مدت، خانواده عروس او را به خانه داماد برمی‏گردانند. او به مدت 20 ـ 15 روز در آنجا می‏ماند و دوباره آنها او را به خانه پدرش برمی‏گردانند. این بار عروس پس از 11 ـ 10 ماه برمی‏گردد و در این مدت داماد می‏تواند پیش او برود و او را ببیند.

ممکن است عروس نخستین فرزندش را در این مدت در خانه پدرش به دنیا بیاورد. پس از این زمان، والدین داماد به خانه والدین عروس رفته و عروسشان را برای مدتی که گاه به چندین سال می‏رسد به خانه خود می‏آورند. در این مدت منزل جدید داماد یا «اُی» او نیز آماده شده و آنها زندگی جدیدی را در آنجا شروع خواهند کرد.

لازم به ذکر است که آداب یاد شده در میان ترکمنهای کنونی ایران از بین رفته است بخصوص در میان «گوکلانها» که قبل از دیگر گروههای ترکمن به یکجانشینی پرداخته‏ اند و در نتیجه با شهرهای اطراف در ارتباط بوده و تغییرات فرهنگی را زودتر پذیرفته‏ اند.

چنین است در مورد گروههای دیگر ترکمن یعنی «یموتها» و «تکه‏ها». و در حال حاضر کمتر خانواده‏ای را می‏توان یافت که فاصله ازدواج تا همخانه شدن آنها به بیش از یک سال برسد.

 

منبع: ایرانیان ترکمن،پژوهشی در مردم‏شناسی و جمعیت‏ شناسی، دکتر اصغر عسگری خانقاه، دکتر محمدشریف کمالی.

برگرفته از: وبلاگ خانه مهر

برچسب ها: مراسم ازدواج ، مراسم عروسی ، مراسم عروسی ترکمن ها ، مراسم ازدواج ترکمنها ، ترکمن صحرا ، سنت ازدواج در ترکمن صحرا ، فرهنگ ازدواج ،